4.1 Stelling 8

DE UITDAGING
Deel 4. Over ons

Stelling 8

Het feit dat de hoop van Jezus en Paulus op de komst van het Godsrijk niet is vervuld, daagt ons uit om op onze eigen manier ons geloof in de toekomst te verankeren.

Toelichting

Dikke pech, zei een mevrouw in onze gesprekskring. Het kwam uit de grond van haar hart. Wat een dikke pech dat het Rijk van God niet gekomen is! Die andere wereld van recht en vrede waar Jezus en Paulus, samen met anderen, zo vurig op hoopten. En ze voegde er meteen aan toe: dat het Godsrijk nóg niet is gekomen. Want je kunt op je geloofsweg van alles kwijtraken. Veel van wat je vroeger hebt geleerd, blijkt in de loop van je leven alleen maar ballast te zijn. Desnoods wordt de hele dogmatiek zonder al te veel problemen terzijde geschoven. Maar dat ene kan niet gemist worden: hoop! Hoop op een wereld die fundamenteel en definitief anders zal zijn dan de onze. Alle andere deelnemers aan de kring konden zich in haar verzuchting herkennen. Want wie kent het niet, het verlangen naar de plek waar je nooit geweest bent. Heimwee naar de toekomst.

Sabbatai Zevi/Tzvi

Sabbatai Zevi, ook wel Sabbatai Tzvi genoemd.

Dat heimwee naar de toekomst delen we met velen. Soms doet dat verlangen zoveel pijn dat mensen daden willen
stellen om in die toekomst thuis te komen. Ze gaan tot actie over. Bijna elke tijd kent stromingen die het einde van de tijden zeer nabij achtten. Meestal levert dat in onze dagen weinig meer op dan een kort bericht in de krant waaraan we doorgaans glimlachend voorbijgaan. Soms ook bracht de aankondiging dat het einde nabij was een hele samenleving in rep en roer. De levensgeschiedenis van Sabbatai Zevi (Tzvi) kan als voorbeeld dienen. Halverwege de 17e eeuw gaat door de joodse wereld de mare dat de Messias is gekomen. Sabbatai Zevi (1626-1676) een rabbijn in het Ottomaanse (Turkse) rijk claimde dat hij de Gezalfde was. Dat bericht bereikte in 1666 ook Amsterdam waar het was, volgens tijdgenoten, alsof een siddering door de stad ging. Velen maakten zich op om naar Palestina te vertrekken. Joodse gemeenschappen waren in rep en roer. Ook sommige christenen sloten zich bij de beweging aan. De opwinding bedaarde snel toen men hoorde dat Sabbatai Zevi zich in Constantinopel (nu Istanbul) tot de Islam had bekeerd. Latere joodse messiassen als Jakob Frank beweerden een reïncarnatie van Sabbatai te zijn. Nog steeds leven er in Oost-Turkije groepen die zich door Sabbatai geïnspireerd weten.

Jantje van Leiden

Maar ook het christendom kent episoden waarin de verwachting van het spoedige Godsrijk leidde tot bruusk optreden. Opnieuw een voorbeeld. In de tijd van de Reformatie werd een revolutionair-apocalyptische geest vaardig over mensen als Jan Matthys uit Haarlem, die zich de profeet Henoch waande. Zijn metgezel was Jan Beukcelssen uit Leiden. Ze waren apocalyptisch én revolutionair: ze verwachtten de spoedige komst van het Godsrijk én begonnen alvast met de vestiging daarvan door een revolutie. Ze namen de stad Münster over om daar een soort van communistische heilsstaat te stichten. Ze vaardigden een wet uit waarin stond dat iedereen zich moest laten herdopen. Ze worden wederdopers genoemd. De bisschop van Münster belegerde de stad en op 25 juni 1535 kwam er een eind aan het experiment dat intussen door polygamie en andere vormen van onderdrukking behoorlijk uit de hand was gelopen. Jan Beukcelssen is in onze taal blijven leven als Jantje van Leiden. Ons collectieve geheugen oordeelt kennelijk niet erg positief over deze pogingen het Godsrijk uit ongeduld dan maar zelf te stichten. Na dit debacle is de geschiedenis van de vreedzame Mennonieten onder leiding van Menno Simons (1496-1562) een heel ander verhaal geworden.

Christelijke steun voor de staat Israël

En ook in onze tijd zijn er stromingen die God een handje willen helpen met de komst van het Rijk. Zonder overigens daartoe een revolutie te ontketenen. Integendeel. En apocalyptisch zijn ze alleen in zoverre men vasthoudt aan Bijbelse beelden over de ondergang van de wereld. Anders dan in vorige eeuwen komt hun optreden vooral voort uit bepaalde opvattingen over de rol die jodendom en christendom spelen in het grote eindspel van de wereldgeschiedenis. Het zijn bijvoorbeeld christenen die menen dat met de stichting van de staat Israël in 1948 een belangrijke stap is gezet op weg naar de realisering van Gods beloften. En dat het dus het geboden is om de joodse staat te steunen en zelfs uit te breiden. Zo werden er acties gevoerd om met touringcars joden uit Oost-Europese landen op te halen en naar Israël te laten emigreren. De inzameling van de ballingen van Israël is immers een onderdeel van het traject naar een nieuwe wereld. En het duurt al zo lang! Men tooit zich soms met de naam Christen-Zionisten en hun steun aan welke Israëlische regering dan ook is vrijwel onvoorwaardelijk.

Apocalyptiek, revolutie en fundamentalisme

De officiële uitlatingen van de mainstream kerken spreken overigens een andere taal. Theologie en Israël kunnen niet in een Israëltheologie verbonden worden die politiek en maatschappelijk zo blind wordt dat onrecht wordt recht gepraat.
Onrecht blijft onrecht, door wie ook begaan. Daarbij komt het probleem dat er nauwelijks een apocalyptische beweging is te noemen die niet aan zijn eigen onvervuldheid is ten onder gegaan. Ook hier eet de revolutie haar eigen kinderen. Bovendien moet aan de kenmerken apocalyptisch en revolutionair nog een derde worden toegevoegd: fundamentalistisch. In onze definitie zijn fundamentalisten zij die zich baseren op de onveranderlijke want goddelijke inspiratie van hun heilige schriften. Men probeert de idealen uit die geschriften te verwerkelijken maar verliest daarbij de geschiedenis uit het oog. Zij menen één op één de opvattingen en richtlijnen uit vroeger eeuwen vandaag te kunnen en te moeten toepassen. Het kan toch niet zo zijn dat Jezus of Paulus of ook Mohammed zich hebben vergist!?

Maar wie meent zich die angstige vraag van het lijf te kunnen houden door één op één vast te houden aan het oorspronkelijke geloofsmodel, ontkent de geschiedenis die zich tussen oorsprong en ons heeft genesteld. En daarmee ook alle veranderingen die zich in de loop van de tijd hebben voorgedaan. Maar wie de geschiedenis ontkent, loopt het risico de fouten van die geschiedenis te herhalen. We kunnen ons niet meer met een Jantje van Leiden losmaken van de eeuwen die ons hebben gevormd.

De wil tot hopen

We keren terug naar die mevrouw uit onze gesprekskring. En we herkennen onszelf in haar verzuchting: dikke pech dat het Rijk van God in Bijbelse tijden niet is gekomen. Maar, zei ze, we geven de hoop niet op! Die mevrouw heeft onze sympathie omdat we haar verlegenheden delen. We moeten een belangrijk deel van onze tradities op zijn minst herschrijven. Zo ontdekken we in de dialoog met het jodendom. Dit project “De Uitdaging” is daarvan een deel. Maar ook ons wereldbeeld is op geen enkele manier meer gelijk aan het wereldbeeld uit Bijbelse tijden. De joods-apocalyptische beelden waarmee in de evangeliën de toekomst wordt geschilderd zijn niet meer de onze. De moderne wetenschappen hebben ons onomkeerbaar veranderd. Wat blijft is een hardnekkige wil tot hoop. We raken ons heimwee naar de toekomst niet meer kwijt. Het is hoop zonder enig bewijs dan alleen de hoop zelf. Meer hebben we niet. Het is waar: wie door het verhaal is geraakt is totaal kwetsbaar. We leven op de wijze van het geloof.

Samenvatting

Stelling 8

Het feit dat de hoop van Jezus en Paulus op de komst van het Godsrijk niet is vervuld, daagt ons uit om op onze eigen manier ons geloof in de toekomst te verankeren.

Want

Bij traditie hóórt verandering in die zin dat elke geloofstraditie – op straffe van opheffing – een inherente optie heeft tot aanpassing aan veranderende omstandigheden;
Verandering is geen vergissing maar historisch noodzakelijk: zonder verandering geen ontwikkeling, geen voortgang, geen geschiedenis;
Wie uit het feit dat wij anders geloven dan Jezus en Paulus concludeert dat de joodse groep die later het christendom is geworden een vergissing is geweest, zegt dat de geschiedenis zich heeft vergist en loopt het risico de fouten uit die geschiedenis te herhalen;
Wat uitstel van de Wederkomst heet (deftig: Parousievertraging) is in de loop van de geschiedenis geworden tot een fundamenteel kenmerk van geloof: hopen op de/het Komende.
De vraag blijft: wat betekent het dat ons geloof verankerd is in de toekomst?

Aanvullende informatie

Op Wikipedia is veel informatie te vinden over Sabbathai Zevi en zijn volgelingen. Ook leest u daar over de Wederdopers die niet alleen in Münster maar ook in Amsterdam voor oproer zorgden. Een bezoek aan de website van de vredelievende Mennonieten, de Algemene Doopsgezinde Sociëteit in Nederland wordt aanbevolen.

Feedback

Uw reacties worden op prijs gesteld via info@joods-christelijke-dialoog.nl.

4.1 Stelling 8 4.2 Stelling 9 4.3 Stelling 10 4.4 Vierde geloofsgesprek